(TUAG)- Để thực hiện chính sách Trung ương tập quyền, từ năm 1831 vua Minh Mạng cho thành lập các tỉnh phía Bắc từ Lạng Sơn đến Quảng Trị, xóa bỏ chức Tổng trấn Bắc thành. Ở Nam Bộ do Tổng trấn Gia Định thành Lê Văn Duyệt còn đương chức chưa thực hiện được, đến tháng 7 năm 1832, Lê Văn Duyệt qua đời. Chớp lấy cơ hội này, thông qua đề xuất của Bộ Lại, vua Minh Mạng quyết định xóa Gia Định thành và 5 trấn, cho chủ trương thành lập 12 tỉnh từ Quảng Nam vào Nam Bộ trong đó có tỉnh An Giang. Đây là một đợt cải cách hành chính lớn thời Minh Mạng.
Việc thành lập tỉnh An Giang được các sách sử do Quốc sử quán triều Nguyễn ghi nhận như sau:
Sách Đại Nam nhất thống chí, tập 5 có ghi: “Xưa là vùng đất Tầm Phong Long, năm Đinh Sửu thứ 19 (1757) đời Thế Tông, quốc vương Chân Lạp Nặc Tôn dâng đất này, đặt làm đạo Châu Đốc; vì đất ấy nhiều chỗ bỏ hoang, đầu đời Gia Long mộ dân đến ở, gọi là Châu Đốc tân cương, đặt quản đạo, lệ vào tỉnh Vĩnh Long; năm Minh Mạng thứ 13, lấy đất này cùng với huyện Vĩnh An đặt làm hai phủ Tuy Biên và Tân Thành, đặt 4 huyện là Tây Xuyên, Phong Phú, Đông Xuyên và Vĩnh An (Tây Xuyên và Phong Phú thuộc phủ Tuy Biên; Đông Xuyên và Vĩnh An thuộc phủ Tân Thành), lập tỉnh An Giang, đặt chức An Hà tổng đốc, thống lãnh 2 tỉnh An Giang và Hà Tiên...”(1).
Qua đoạn tư liệu trên ghi nhận tỉnh An Giang được thành lập vào năm 1832, nhưng chưa xác định cụ thể được ngày tháng.
Sách Khâm Định Đại Nam Hội Điển Sử Lệ, tập III: “Minh Mạng năm thứ 13 (1832), trích đồn Châu Đốc ở tỉnh Vĩnh Long đặt làm tỉnh An Giang; đem 2 huyện Vĩnh An, Vĩnh Định thuộc phủ Định Viễn, tỉnh Vĩnh Long lệ thuộc vào. Năm ấy đặt thêm 2 huyện: Tây Xuyên, Phong Phú(2)…”.
Đoạn sách ghi chép trên cũng chỉ xác định năm thành lập tỉnh An Giang là năm 1832, chưa ghi ngày tháng cụ thể.
Sách Minh Mệnh chính yếu, chép như sau: “Kế đến năm thứ 13 lại chia đặt từ Quảng Nam trở về Nam làm 12 tỉnh là: Quảng Nam, Quảng Nghĩa, Bình Định, Phú Yên, Khánh Hòa, Bình Thuận, Biên Hòa, Phiên An, Vĩnh Long, Định Tường, An Giang và Hà Tiên; liệu đặt các chức Tổng đốc, Tuần phủ, Bố chánh sứ, Án sát sứ và Lãnh ninh như trên”(3).
Sách này cũng ghi nhận việc lập 12 tỉnh năm 1832, nhưng chưa có ngày cụ thể.
Sách Đại Nam thực lục chính biên, Đệ nhị kỷ VII, ghi nhận như sau: Năm Nhâm Thìn, Minh Mệnh thứ 13 (1832) mùa Đông tháng 10 ngày mùng 1… làm lễ đông hưởng(4)…Bắt đầu chia hạt, đặt quan từ Quảng Nam trở vào Nam.
Vua Minh Mệnh dụ Bộ Lại rằng: “Việc chia hạt đặt quan ở Bắc kỳ, hiện đã quy định xếp đặt thi hành rồi, vậy Nam kỳ từ Quảng Nam đến Gia Định cũng nên theo các tỉnh từ Quảng Trị trở ra Bắc, đặt các chức tổng đốc, tuần phủ, bố chánh, án sát và lãnh binh để tỏ ra có sự thống nhất”(5).
Bộ Lại trình tấu đề xuất lập tỉnh An Giang như sau: “... Gia Định thành, tổng trấn và các chức trấn thủ, hiệp trấn, tham biện ở các trấn đều nên bỏ đi, vả lại một hạt Gia Định gần thì liền với Chân Lạp là thuộc quốc, xa thì lân cận với Xiêm La là láng giềng, mà đất Châu Đốc lại là nơi xung yếu. Nhưng dân cư chưa được đông đúc, địa lợi chưa được mở mang, gần đấy có Vĩnh Long, đất rộng, dân giàu, hơn cả mọi hạt. Vậy xin tách lấy hai huyện Vĩnh An và Vĩnh Định thuộc Vĩnh Long, gộp với đất Châu Đốc, lập làm tỉnh An Giang; đặt một viên tổng đốc đại thần kiêm lãnh quả ấn bảo hộ nước Chân Lạp. Phàm các công việc vỗ về người xa, phòng ngừa giặc ngoài đều giao cho cả. Đã có trọng binh để mạnh về mặt quân sự, có nhiều kho tàng đề phòng lúc cần dùng, lại tuyên dương đức ý triều đình để vỗ về dân chúng, sửa việc quân chính để trấn áp kẻ địch, thì bờ cõi ta được bền vững, thuộc quốc càng tin theo, nước láng giềng lại càng sơ phục”. Rồi Bộ Lại đem những điều nghĩ định kê rõ tâu lên(6).
Trên cơ sở trình tấu của Bộ Lại, Vua Minh Mệnh chỉ dụ cho thành lập 12 tỉnh từ Quảng Nam đến Hà Tiên cùng thời điểm, trong đó có tỉnh An Giang như sau: “Tỉnh An Giang: Thống trị 2 phủ Tân Thành, Tuy Biên và 4 huyện Vĩnh An, Vĩnh Định, Đông Xuyên, Tây Xuyên. Nguyên đất Châu Đốc và lấy hai huyện Vĩnh An, Vĩnh Định, ở phủ Định Viễn thuộc Vĩnh Long đổi làm tỉnh An Giang, ở mé đông sông Hậu Giang đặt huyện Đông Xuyên, lấy những thôn ấp mới lập đặt làm 1 tổng, lại lấy 2 tổng thuộc huyện Vĩnh Định cho lệ thuộc vào. Ở mé Tây sông Hậu Giang đặt huyện Tây Xuyên, trích lấy 4 tổng huyện Vĩnh An cho lệ thuộc vào. Lấy hai huyện Đông Xuyên và Tây Xuyên đặt làm phủ Tuy Biên; hai huyện Vĩnh An và Vĩnh Định đặt làm phủ Tân Thành”(7).
Như vậy, vào ngày mùng 1 tháng 10 năm Nhâm Thìn (1832), tên tỉnh An Giang xuất hiện theo đề xuất của bộ Lại và được vua Minh Mạng chỉ dụ cho thực hiện. Còn việc bổ nhiệm, sắp đặt quan chức, chia cắt địa giới...các bộ chủ quản thực hiện sau đó.
Nếu căn cứ vào ngày mùng 1 tháng 10 Nhâm Thìn và đối chiếu lịch Vạn niên cho ta biết chính xác ngày 22 tháng 11 năm 1832 (Dương lịch) là ngày lập tỉnh An Giang.
TRẦN VĂN ĐÔNG
Hội Khoa học Lịch sử tỉnh
_________
(1). Quốc sử quán triều Nguyễn , Đại Nam nhất thống chí tập 5, NXB Thuận Hóa Huế- 1992, trang 158.
(2). Trung tâm KHXH và Nhân Văn Quốc Gia- Viện Sử học, Khâm Định Đại Nam Hội Điển Sử Lệ, NXB Thuận Hóa- 2005, trang 31.
(3). Quốc sử quán triều Nguyễn, Minh Mệnh chính yếu, NXB Thuận Hóa- 2010, trang 175.
(4). Đại Nam thực lục tập XI, Chính biên đệ nhị kỷ VII, NXB Khoa Học Hà Nội- 1964.
(5). Đại Nam thực lục tập 11, Chính Biên Đệ nhị kỷ, NXB Khoa học Hà Nội- 1964, trang 201.
(6). Đại Nam thực lục tập 11, Chính Biên Đệ nhị kỷ, NXB Khoa học Hà Nội- 1964, trang 201, 202.
(7). Đại Nam thực lục tập 11, Chính Biên Đệ nhị kỷ, NXB Khoa học Hà Nội- 1964, trang 203, 204.
